Bilal Emre Arslan
- Tarihi 7. yüzyıla dayanan Çin icadı havai fişekler, silindir biçimindeki karton bir kovan görünümünde olup patlayıcı bir karışım ile doludur.
- “Piroteknik karışım” denen bu fişek doldusu, havanın oksijenine ihtiyaç duymadan da yanabilen özel bir karışımdır.
- Havai fişekleri ateşlemek için barut, renkli kıvılcımları yaratmak için metal tuzları, parlaklığını artırmak için antimon sülfür, bu karışımı birbirine bağlamak için dekstrin ve tüm malzemeyi tek bir yerde toplamak için de kağıt kullanılır.
- Kapalı kabın içinde yanan mum içerideki havanın oksijeni bitince söner; oysa mumun ateşlediği karışım fişek kovanının içinde hiç hava bulunmadığı halde tükeninceye kadar yanmayı sürdürür. Çünkü karışımdaki maddelerden biri olan potasyum nitrat sürekli olarak oksijen açığa çıkarır ve kapalı kovandaki yanma olayının gerçekleşmesini sağlar.
Bayram, kutlama, düğün, yaz ve gece dendiğinde akla gelen şeylerden biri de havai fişek gösterileri olsa gerek. Bu görsel şölenin doğaya verdiği zararlar ve sebep olduğu güvenlik zaafları tartışılırken teknolojiyle birlikte havai fişek kimyası da gelişmeye devam ediyor. Fişekler geçmiş yıllara kıyasla daha renkli, daha parlak ve farklı kareografilerde ışık saçabiliyor. Peki gökte beliren bu türlü çeşitli, rengarenk desenler sihrini neye borçlu?
Kara barut
Potasyum nitrat, kömür ve kükürt karışımı, havai fişeklerin (ayrıca silahların ve patlayıcıların da) ana bileşenlerindendir. Geleneksel bir havai fişekte, ilk ateşleme ile başlayan tepkimeyi kabuğun altındaki tozun tutuşması izler. Potasyum nitrat yanarken açığa çıkan oksijen, kömür ve kükürtün yanmasını sağlayarak havai fişekleri havaya fırlatan sıcak gazları üretir. Saniyeler sonra geciktirilmiş bir fünye, havai fişeğin merkezine ulaşır ve ana kabuğu tutuşturup ışık ve sesi ortaya çıkarır.
Metal tuzlar
Havai fişek patlamasına yol açan roketlerin kırmızı parlaması aslında basit bir kimyadır: Lüminesans (bazı maddelerin, ısısı değişmeksizin elektromanyetik ışınım yayması / soğuk ışık) Fişeğin içindeki metal tuz içeren kısım ısınırken, elektronlar uyarılır ve aşırı enerji ışık olarak serbest kalır. Her maddenin yanarken ürettiği enerji miktarı görünen rengi belirler. Örneğin kırmızı, beyaz ve mavi renkler elde etmek için stronsiyum karbonat, magnezyum alaşımı ve bakır klorürü yakılır. Yeşil, turuncu veya sarı renk için baryum klorür, kalsiyum klorür ve sodyum klorür kullanılır.
Dekstrin
Nişastalı bir madde olan dekstrin, sıklıkla kara barutu ve metal tuzlarını bağlamak için kullanılır. Kullanım alanı oldukça geniş olan dekstrin, çok amaçlı suda çözünür toz boyada, işlenmiş şarküteri ürünlerinde, gıda kaplamalarında ve zarf yapıştırıcılarında bağlayıcı / koyulaştırıcı bir madde olarak kullanılır. Hatta süt ürünlerinde yağın yerini bile alabilir.
Antimon sülfür
Koyu gri toz şeklinde olan bu madde, fişek içerisindeki karışımlara eklenerek parlak bir etki yaratır. Antimon sülfür, kibritlerde ve kamuflaj boyalarında da bulunur (Antimon trisülfür kızılötesi yansımaların görünür olmasını sağlar). Toz halindeki partiküller solunduğunda solunum problemlerine neden olabilir – farelerde akciğer kanserine neden olduğu görülmüş.
Kağıt
Ucuz, çevre dostu ve kolay elde edilen kağıt (veya karton) havai fişek kapları için mükemmel bir kaplamadır. Hızlı yanar ve geride çok az kalıntı bırakır. Ayrıca sıcak gazları tutacak kadar sağlam ve kolay patlayan bir yapıya sahiptir. Kağıt kap içinde ısınan gazlar hızla genişler ve kağıdı yırtıp çıkana kadar basınç oluşturarak yüksek sesle patlar. Gazların yarattığı basınç miktarı ne kadar artarsa o kadar gürültülü kopar.
İşte o romantik sahnelerin ardında bu basit ama büyüleyici kimyasal tepkime var.
Kaynak: Wired
